Westervoort: de bruggen en het station

Samengesteld door Jan Willem Weiss en Rudi Liebrand

Al 45 jaar verzamelt Jan Willem Weiss documentatie- en beeldmateriaal van het spoorverleden van Westervoort. Westervoort is vooral bekend door de IJsselbrug die het westen van Nederland verbindt met de Liemers en de Achterhoek en vooral met Duitsland (Emmerich). Vanaf 1856 had Westervoort een station; het werd in 1936 gesloten en in 2011 werd er een geheel nieuw station geopend. Zowel de enerverende geschiedenis van de IJsselbruggen als die van station Westervoort wordt in deze expositie uit de doeken gedaan aan de hand een selectie uit de enorme beeldverzameling van Weiss. Een uitbreid artikel over de geschiedenis van de spoorwegen in en rond Westervoort staat in Op de Rails van januari 2012.


De eerste brugverbinding over de IJssel, een schipbrug; een afbeelding van rond 1850.

De eerste brugverbinding over de IJssel, een schipbrug, stamde uit 1763. Nadat deze door brand was verwoest, werd in 1813 een nieuwe schipbrug gebouwd. Om scheepvaart op de IJssel mogelijk te houden, kon een deel ervan draaien. Foto: de schipbrug rond 1850. Deze lag een paar honderd meter zuidelijker dan de huidige bruggen.

De Nederlandsche Rhijnspoorweg Maatschappij (NRS) opende in 1855 de spoorlijn van Arnhem naar Duitsland en bouwde daarvoor een spoorbrug over de IJssel: het werd een dubbelsporige brug met in het midden een draaibaar gedeelte.

De Nederlandsche Rhijnspoorweg Maatschappij (NRS) opende in 1855 de spoorlijn van Arnhem naar Duitsland en bouwde daarvoor een spoorbrug over de IJssel: het werd een dubbelsporige brug met in het midden een draaibaar gedeelte. Foto: een tekening uit 1860: de draaibrug, gezien in noordelijke richting, met midden in de rivier een woonhuis voor de brugwachter en voor de pijlers zware ijsbrekers om schade door kruiend ijs te voorkomen. Wat het nut van de portalen boven het spoor was, is niet duidelijk, voor de bovenleiding waren ze niet bestemd, de lijn was in die tijd natuurlijk niet geëlektrificeerd.

Foto van de draaispoorbrug uit ongeveer 1880, ontworpen door Ir. Edwin Clark.

Foto van de draaispoorbrug uit ongeveer 1880. Omdat er indertijd in Nederland nog weinig kennis was over de bouw van grote bruggen (de brug over de IJssel was de eerste brug over een van de grote rivieren), was deze (mede) ontworpen door een Engelsman, Ir. Edwin Clark, en gebouwd door een Engels bedrijf.

De aanbouw van een nieuwe (dubbele) brug is in volle gang; 28 juni 1900, gezien in zuidelijke richting.

Al snel bleek de brug op twee punten niet te voldoen: omdat de aanbruggen laag boven de rivier lagen, moest het meeste scheepvaartverkeer door de smalle draaibrug en bovendien bleken de pijlers, de ijsbrekers ten spijt, te grote obstakels voor de doorvoer van ijs. Daarom werd aan het eind van de 19e eeuw besloten tot ingrijpende maatregelen: er moest een lange brug komen zonder pijlers in het water en de onderkant van de brug moest enkele meters hoger komen, zodat scheepvaartverkeer er onderdoor kon. Men startte in 1893 de werkzaamheden. Foto: 28 juni 1900, gezien in zuidelijke richting. De aanbouw van de nieuwe (dubbele) brug is in volle gang. Goed zichtbaar is dat de nieuwe pijlers op de oevers staan en dat de oude brug (op de achtergrond) enkele meters lager ligt. Het huisje van de brugwachter is afgebroken om plaats te maken voor de nieuwe bruggen.

De twee spoorbruggen (achteraan) en de verkeersbrug zijn in dienst gesteld. Een schip vaart onder de verhoogde bruggen door. Van de oude brug is het draaigedeelte al ontmanteld.Foto 1901, gezien in noordelijke richting.

Het was geen half werk: in een paar jaar tijd verrezen er drie min of meer identieke bruggen. Foto: 1901, gezien in noordelijke richting. De twee spoorbruggen (achteraan) en de verkeersbrug zijn in dienst gesteld. Een schip vaart onder de verhoogde bruggen door. Van de oude brug is het draaigedeelte al ontmanteld.

Voor het dorp Westervoort had de brugverhoging ingrijpende consequenties: er kwam een hoge spoordijk dwars door het dorp, met welgeteld één viaduct, in de Dorpstraat.

Voor het dorp Westervoort had de brugverhoging ingrijpende consequenties: er kwam een hoge spoordijk dwars door het dorp, met welgeteld één viaduct, in de Dorpstraat. Foto: 1901, gezien richting noord (dus de bruggen aan linkerzijde). Het spoor op de dijk is al in gebruik, het viaduct was – getuige de aanduiding aD 1900 – kennelijk al een jaar eerder gereed. Op de voorgrond ligt nog het oude (lage) spoor met een overbodig geworden overwegslagboom.

Viaduct en Nieuwe Brug, nou ja, drie bruggen. Ook buiten het dorp, aan de IJsseldijk, lag een viaduct.

Viaduct en Nieuwe Brug, nou ja, drie bruggen. Ook buiten het dorp, aan de IJsseldijk, lag een viaduct. Foto: richting noordwest, richting Arnhem. Datum niet bekend, maar zo was de situatie vanaf 1901. Er lijkt nog werkmaterieel voor de brug te staan.

De spoorwegwerken zijn beëindigd; de oude draaibrug is geruimd.

De spoorwegwerken zijn beëindigd; de oude draaibrug is geruimd. Foto: 1905, richting noord.

De bruggen hebben naar tevredenheid dienst gedaan, ook de verkeersbrug bood voldoende faciliteiten. Foto: 1930 gezien van af de zuidzijde

De bruggen hebben naar tevredenheid dienst gedaan, ook de verkeersbrug bood voldoende faciliteiten. Foto: 1930 gezien van af de zuidzijde. Aan de Arnhemse zijde waren de uiterwaarden maar smal. Bij de aanleg werd bovendien aan de Arnhemse kant onder het spoor een verdedigingswerk (“Fort Westervoort”) aangelegd van waaruit een eventuele aanval door de oosterburen kon worden bestreden.

Helaas was de bruggen geen lang leven beschoren. Onder dreiging van de Duitse invasie werden ze op 10 mei 1940 door de Genietroepen van het Nederlandse leger opgeblazen.

Helaas was de bruggen geen lang leven beschoren. Onder dreiging van de Duitse invasie werden ze op 10 mei 1940 door de Genietroepen van het Nederlandse leger opgeblazen. Herstel koste weinig tijd, zodat op 17 november in datzelfde jaar de eerste trein alweer de IJssel over kon. Foto: zomer 1945.

Na de bevrijding werd door de geallieerden snel werk gemaakt van een herstel van de verbindingen over de IJssel. Een oude Engelse brug type Callender Hamilton (in de volksmond een Baileybrug) bood soelaas. Deze slechts enkelsporige brug werd tegelijk met een smalle verkeersbrug op 21 december 1946 geopend.

Toen de Duitsers in loop van 1945 steeds verder naar het oosten teruggedrongen werden, bliezen ze de bruggen opnieuw op, maar nu zodanig dat ze niet meer hersteld konden worden. Na de bevrijding werd door de geallieerden snel werk gemaakt van een herstel van de verbindingen over de IJssel. Een oude Engelse brug type Callender Hamilton (in de volksmond een Baileybrug) bood soelaas. Deze slechts enkelsporige brug werd tegelijk met een smalle verkeersbrug op 21 december 1946 geopend. Foto: luchtfoto van de bouw van de tijdelijke Baileybruggen, gezien richting zuidoost, eind 1945

De herbouw van het viaduct in de Dorpstraat, begin 1946.

Ook het viaduct in de Dorpstraat was met de grond gelijk gemaakt en moest herbouwd worden. Foto: de herbouw van het viaduct in de Dorpstraat, begin 1946. Er vallen drie dingen op bij deze foto. Op de borden links staat: ‘Werkspoor Amsterdam, afdeling Bruggenbouw’. Het bouwterrein is een prachtige speeltuin voor de plaatselijke jeugd. Bijzonder is wat rechtsboven op de spoordijk te zien is. Het lijkt op een platte wagon met cementmolens, maar het heeft er alle schijn van dat deze wagen te zwaar was en door de bouwsteiger heen is gezakt.

De Westervoortse noodbruggen gezien richting noord in de jaren vijftig. De hoge brug voor het treinverkeer ligt achter de twee lage verkeersbruggen.

Bij de bouw van de noodbruggen was de aanleg van een extra pijler noodzakelijk, de oude spoorbrug had een lengte van 115 meter en de Baileybrug slechts van 73 meter. Foto: de Westervoortse noodbruggen gezien richting noord in de jaren vijftig. De hoge brug voor het treinverkeer ligt achter de twee lage verkeersbruggen.

De noodbrug is alweer wat jaren in dienst als de stoomloc NS 3794 met een personentrein vanaf de IJsselbrug over enkelspoor richting het (gesloten) station Westervoort raast. Foto J.C. de Jongh, 2 mei 1954

Omdat op de noodbrug tot station Westervoort enkel spoor lag, was dit trajectgedeelte jarenlang een flessenhals voor het spoorverkeer naar Duitsland en naar de Liemers en de Achterhoek. Foto: de noodbrug is alweer wat jaren in dienst als de stoomloc NS 3794 met een personentrein vanaf de IJsselbrug over enkelspoor richting het (gesloten) station Westervoort raast. Foto J.C. de Jongh, 2 mei 1954.

De tijdelijke bruggen kregen een soort permanent karakter. Decennia lang bleef de situatie ongewijzigd: een eensporige baileybrug en een eenbaans verkeersbrug met verkeerslichten beveiligd.

De tijdelijke bruggen kregen een soort permanent karakter. Decennia lang bleef de situatie ongewijzigd: een eensporige baileybrug en een eenbaans verkeersbrug met verkeerslichten beveiligd. Voor het langzame verkeer waren er twee uiterst smalle fietspaden, waarvan een tussen beide bruggen. Foto: gemaakt aan de Westervoortse kant, ansichtkaart uit de jaren zestig.

In 1971 werd een nieuwe tweebaans verkeersbrug opgeleverd, in 1980 een nieuwe eensporige treinbrug, in 1984 een nieuwe treinbrug voor een tweede spoor en kort daarna nog een fietsbrug.

Het duurde tot de jaren zeventig voor er beweging kwam in de situatie. In 1971 werd een nieuwe tweebaans verkeersbrug opgeleverd, in 1980 een nieuwe eensporige treinbrug, in 1984 een nieuwe treinbrug voor een tweede spoor en kort daarna nog een fietsbrug. Daarmee was na bijna 40 jaar het knelpunt Westervoortsebrug opgelost. Foto: ansichtkaart met de zuidzijde van de hedendaagse bruggen, (foto vanaf Arnhem) door Riet Lieferink, ongeveer 2010.

We gaan over naar het station van Westervoort. Het werd geopend op 15 februari 1856. De enig bekende afbeelding van het oude station vormt deze prent uit 1869.

We gaan over naar het station van Westervoort. Het werd geopend op 15 februari 1856. Foto: de enig bekende afbeelding van het oude station vormt deze prent uit 1869. De kerk is er nog steeds, het station moest wijken voor de spoorverhoging.

Een nieuw station op de spoordijk werd in 1901 geopend.

Een nieuw station op de spoordijk werd in 1901 geopend. Foto: een blik op de openingsplechtigheid in 1901. Alle bobo’s uit het dorp zijn opgetrommeld, evenals het personeel en de kinderen van de stationschef. Loc SS 436 (NS 1436 bouwjaar 1892, uit dienst 1930-1939) is op bezoek.

Het station Westervoort in volle glorie met een eilandperron voor spoor twee en drie, waarschijnlijk eind 1901.

Het station Westervoort in volle glorie met een eilandperron voor spoor twee en drie. Foto: waarschijnlijk eind 1901. Op de achtergrond de (tweede) kerk van Westervoort. We zien de (eenvoudige) handelinrichting vóór het station in de open lucht, een retirade aan de voorkant voor ‘ vrouwen’ en aan de zijkant voor ‘mannen’, en een soort van materialenschuurtje.

Foto van rond 1903. Druk is het niet op station Westervoort, dat is het ook nooit geworden, reden waarom de reizigersdienst al in 1936 beëindigd werd.

Foto van rond 1903. Druk is het niet op station Westervoort, dat is het ook nooit geworden, reden waarom de reizigersdienst al in 1936 beëindigd werd. Links is een kleine goederenloods zichtbaar en op de achtergrond zien we klassieke seinen met een seinhuis.

Ansichtkaart van rond 1910. De rangeerdienst is actief in Westervoort.

Ansichtkaart van rond 1910. De rangeerdienst is actief in Westervoort: links worden enkele wagens geduwd; een rangeerder op de achterste wagen houdt de regie, rechts staan enkele platte wagens. Twee vrouwen en een rijtje kinderen bekijken het schouwspel.

Het station zou in 1936 voor reizigersvervoer gesloten worden. In de dertiger jaren was het aantal reizigers uiterst gering. Op de foto van ongeveer 1930 tellen we één reiziger.

Het station zou in 1936 voor reizigersvervoer gesloten worden. In de dertiger jaren was het aantal reizigers uiterst gering. Op de foto van ongeveer 1930 tellen we één reiziger. De veranda is uitgebouwd, waardoor de handelinrichting – en vooral de bedienaar ervan – voortaan droog staat. Er halteert een lokaaltrein, waarschijnlijk naar Doetinchem. De loc is er een uit de serie NS 7001-7010 (ex SS 151-160, ex NCS 41-50).

Zoals bij de bruggen al beschreven, werd het baanvak rond de brug na de oorlog teruggebracht tot een enkel spoor. Westervoort behield een aftakking voor goederen, met een spoortje naar de goederenloods en een naar de losweg.

Zoals bij de bruggen al beschreven, werd het baanvak rond de brug na de oorlog teruggebracht tot een enkel spoor. Westervoort behield een aftakking voor goederen, met een spoortje naar de goederenloods en een naar de losweg. Foto: J.G.C.van de Meene, ongeveer 1955. We zien dat het eilandperron is verdwenen, maar dat het aansluitwissel van de goederensporen, inclusief seinpalen (de voorste geeft toestemming om te rangeren) gehandhaafd is. Aan de losweg staan enkele wagens.

Dit is het emplacement van Westervoort rond 1955.

Misschien een wat groot woord, maar dit is het emplacement van Westervoort. Wat zien we allemaal? De overgang van de hoofdlijn naar dubbelspoor , even ten oosten van het station. De goederenloods lijkt dichtgetimmerd te zijn. Op de losweg staan enkele met zeil afgesloten open wagens, ongetwijfeld kolenwagens. Bijzonder interessant is de met trekdraden, dus vanaf het station bediende ontspoortong in het goederenspoor, die in deze stand voorkomt dat op drift geraakte goederenwagens het doorgaande spoor bereiken. Het goederenstation werd in 1965 gesloten. Foto: J.G.C.van de Meene, ongeveer 1955.

De Loreley-Joegoslavië Express uit Amsterdam passeert het stationsgebouw van Westervoort.

Een foto vanaf de losplaats. De Loreley-Joegoslavië Express uit Amsterdam passeert het stationsgebouw van Westervoort. Foto L.J.P. Albers (repro uit een krant), 5 mei 1956.

De Duitse dieselloc V200 017 (bouwjaar 1956) passeert voor een personentrein richting Duitsland.

De Duitse dieselloc V200 017 (bouwjaar 1956) passeert voor een personentrein richting Duitsland. De foto moet in 1966 gemaakt zijn. In dat jaar werd namelijk de lijn naar Emmerich geëlektrificeerd en later in het jaar werd het station afgebroken.

Het struikgewas rechts is opgeschoten op de plaats waar voorheen het station gestaan heeft. Alleen enkele hekken doen vermoeden dat hier ooit een station geweest is. Dieselloc 500 1608 van Rurtalbahn trekt een containertrein naar Duitsland.

Het struikgewas rechts is opgeschoten op de plaats waar voorheen het station gestaan heeft. Alleen enkele hekken doen vermoeden dat hier ooit een station geweest is. Dieselloc 500 1608 van Rurtalbahn trekt een containertrein naar Duitsland. Foto: R. Liebrand, 30 maart 2007.

11 december 2011: de eerste trein vanaf Arnhem arriveert op het nieuwe station Westervoort.

Gestimuleerd door het KAN (Stadsregio Arnhem – Nijmegen) werd een nieuw modern station op de spoordijk gerealiseerd. Het opende zijn deuren in 2011, 75 jaar nadat de laatste reizigerstrein hier stopte. Foto: J.W. Weiss, 11 december 2011. De eerste trein vanaf Arnhem arriveert op het nieuwe station Westervoort.

Het derde station van Westervoort.

Het derde station van Westervoort. Foto: R. Liebrand, 5 september 2012.

De eerste jaren na de heropening van de reizigersdienst stopten in Westervoort de treinen van Breng en van Syntus.

De eerste jaren na de heropening van de reizigersdienst stopten in Westervoort de treinen van Breng en van Syntus. Foto: R. Liebrand, 5 september 2012.

Een treinstel van Ariva vanaf Winterswijk op weg naar Arnhem.

31 In december 2016 nam Arriva de diensten van Syntus over. Foto: Een treinstel van Arriva vanaf Winterswijk op weg naar Arnhem. Op de achtergrond zijn de IJsselbruggen zichtbaar. R. Liebrand, 25 januari 2018.


29 maart 2018