Reizend door Nederland per stoomtrein

Samengesteld door Ciril van Hattum

In deze expositie maken we een rondreis door Nederland per stoomtrein. Daarbij bezoeken we alle elf provincies uit die tijd. We beginnen onze reis in de hoofdstad Amsterdam. Elk traject van deze reis met een totaal van 24 maken we met een ander type stoomlocomotief van NS of haar voorgangers. Toch komen daarmee lang niet alle types locomotieven die bij de NS dienst hebben gedaan aan bod, maar wel de meest markante.


Hier is het allemaal begonnen. In september 1839 reed de eerste (stoom)trein voor passagiers in Nederland, tussen Amsterdam en Haarlem via Halfweg. Op de foto staat een van de eerste locomotieven van de HSM, de Arend, klaar voor vertrek. Volgeladen met passagiers terwijl er nog velen staan te wachten; of zijn dit slechts toeschouwers? De trein, bestaande uit locomotief en drie rijtuigen, elk van een andere klasse, staat voor het station ‘De Eenhonderd Roeden’. Een eeuw later werd dit alles nog eens nagespeeld. Niets is meer origineel, noch de locomotief, noch de rijtuigen, noch het stationsgebouw. ‘De Arend’ en de rijtuigen zijn in 1938 in de NS-werkplaats te Zwolle natuurgetrouw nagebouwd, hoewel de locomotief wel werd voorzien van technische snufjes, zoals een manometer, die er in 1839 nog niet waren ingebouwd. Het tafereel op de foto speelt zich af bij het Paleis voor Volksvlijt aan het Frederiksplein te Amsterdam, op 8 september 1939 toen het eeuwfeest van de spoorwegen in Nederland werd gevierd. Het betreft hier een persfoto. Tegenwoordig kan men deze trein nog steeds bewonderen in het Nederlands Spoorwegmuseum, waar hij op een klein stukje breedspoor -spoorwijdte 1950 mm- af en toe nog kan rijden ook.

We blijven nog even in de hoofdstad en bewonderen de monumentale kap van het Centraal Station. Aan het eerste perron oostzijde staat HSM-locomotief 186 met een trein klaar om te vertrekken. Deze locomotief werd in 1888 gebouwd bij Borsig in Berlijn en kreeg later bij NS het nummer 1127. Het is een van de laatste locs die ook nog een naam droeg: ‘Thomas a Kempis’, een Middeleeuwse kanunnik/schrijver. Het is een pers-of bedrijfsfoto uit het begin van de twintigste eeuw. Links is nog een stukje te zien van het houten hulppostkantoor. Bij de bouw van het station was men vergeten de PTT een ordentelijke plek te geven.

Op hetzelfde station maar aan een ander perron staat een feestelijk versierde locomotief gereed. Wat is er aan de hand? Hier staat de eerste naoorlogse Pullman-trein naar Brussel! Dat ging nog niet zo gemakkelijk want de Moerdijkbruggen lagen nog deels in het water zodat Roosendaal alleen via Nijmegen kon worden bereikt. De trein wordt getrokken door loc NS 4704. De serie van 35 stuks waarvan deze loc er één is, werd in Zweden besteld door de Nederlandse regering in ballingschap te Londen. Vlak na de oorlog kwamen deze machines bij NS in dienst. De foto -3 december 1945- komt uit de collectie van Hesselink en draagt NVBS-fotonummer 559.923.

We blijven in Amsterdam maar verplaatsen ons naar een ander station: Haarlemmermeer. Nu vooral bekend als beginpunt van de elektrische museumtramlijn, zolang die nog zal rijden…. Vanaf dit station vertrokken tot 1950 lokaaltreinen naar Amstelveen, Bovenkerk, Aalsmeer en Uithoorn. Gezien de lengte van de trein op de foto geen drukke lijnen; dat zal voor NS wel de reden tot opheffing zijn geweest. Locomotief 7009, gebouwd in 1903 bij Hohenzollern in Düsseldorf trekt voormalig NCS-rijtuig C 1814 en bagagewagen D 1836. Ook de loc is aanvankelijk bij de NCS in dienst gesteld. Vanaf 1928 heeft dit loctype dienst gedaan op deze lijnen, die voorheen geëxploiteerd werden met 7700-en. Het plaatje is gemaakt op 9 april 1950, het jaar van opheffing van de reizigersdienst dus. Dit betekende echter niet het einde voor de locomotief: zij deed hierna nog vijftien jaar dienst op het fabrieksterrein van de Zinkfabriek te Budel. P.Postma is de fotograaf (NVBS-fotonummer 596.318).

Een prachtige foto! Helaas verleden tijd. We zien op deze plaat de stoomtram die van Bergen aan Zee via Bergen naar Alkmaar reed, ergens in de duinen. Deze rit duurde een half uur. Fotograaf J.J. Overwater stond te ver weg om het nummer van de loc te kunnen zien. Wel is duidelijk dat het een 7700 is. Deze locs deden op het laatst voornamelijk dienst als rangeerloc, vooral in de oorlogsjaren toen er geen olie meer was voor de locomotoren. Maar op deze lijn hebben zij het volgehouden tot de opheffing eind augustus 1955. Zoals bekend is de 7742 behouden gebleven en vaak te zien bij de Stoomtram Hoorn-Medemblik (SHM). De datum is 1 juli 1953 (NVBS-fotonummer 1598.0338).

Om onze reis in noordelijke richting te vervolgen zijn we in marinestad Den Helder aan het eind gekomen. Jammer toch dat er indertijd op de Afsluitdijk geen ruimte werd gemaakt voor een spoorlijn om door te kunnen reizen naar Friesland en verder. Nu moeten we noodgedwongen in Enkhuizen de trein verlaten om aan boord te gaan van het stoomschip R. van Hasselt dat ons naar Stavoren zal brengen waar ook deze foto is gemaakt.  De boot is genoemd naar de oud-directeur van de HSM die het initiatief heeft genomen tot deze veerdienst. De trein uit Leeuwarden met loc 3804 staat aan een van de perrons van het Staverense station; het veer zal weldra naar Enkhuizen te vertrekken. Deze veerdienst bestaat nog steeds alleen heeft NS er geen bemoeienis meer mee. J.J.Overwater heeft gelukkig ook dit NS-vervoermiddel, hoewel niet op rails, vastgelegd en wel op 1 mei 1950. Het NVBS-fotonummer is 1598.0902.

Bij het station van Heerenveen – vroeger stond de naam van de plaats vaak met grote letters op de stationsmuur geschilderd – staat een tram klaar, bestaande uit loc NS 70 en de rijtuigen BC451 en C431. De Maffei-locomotief is afkomstig van de Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM) waar zij bekend stond onder nummer 58; de rijtuigen zijn ex-NTM. Deze maatschappij had de stoomtramdiensten vanuit Heerenveen naar Joure en Gorredijk in 1947 gestaakt. NS heeft de locs, 14 stuks, van de NTM overgenomen en in dienst gesteld voor de stoptreinen naar Leeuwarden. S. Overbosch maakte de foto op 14 augustus 1948 (NVBS-fotonummer 110.421). Nog net op tijd, want in hetzelfde jaar kwam er een einde aan deze inzet.

Toen deze foto werd gemaakt, op Tweede Kerstdag 1953, was de rijtijd van Groningen naar Delfzijl ongeveer 55 minuten. Tegenwoordig doet Arriva het in circa 35 minuten. J.A.Bonthuis fotografeerde deze trein, getrokken door locomotief 6017, zojuist vertrokken uit Groningen. De Staatsspoorwegen, waar deze locomotief in 1915 in dienst kwam, had graag een 2C-evenknie van de serie 3700 gehad maar dan als tenderloc. Daarmee zou echter de toenmalige maximum asdruk overschreden worden zodat het uiteindelijk 2C2-machines zijn geworden. De fabrikant is Beyer, Peacock & Co. te Manchester. Werden de eerste locomotieven voornamelijk in Duitsland besteld, later had Engeland duidelijk de voorkeur (NVBS-fotonummer 530.612).

Deze trein, getrokken door locomotief 6017, is zojuist vertrokken uit Groningen richting Delfzijl. 1953.9 Langs het perron van station Emmen staat op deze zeer scherpe foto loc 1718 gereed voor vertrek naar Zwolle, compleet met bagagewagen-met-uitkijkpost en twee personenrijtuigen. De serie 1700 is een van de grootste uit de geschiedenis van NS: 135 machines, besteld door de Staatsspoorwegen. De 1718 stamt uit 1900 en werd evenals de locomotief van de vorige foto gebouwd bij het Britse Beyer, Peacock & Co. We dateren 18 mei 1952 en de fotograaf is J.Voerman (NVBS-fotonummer 547.155).

Kenners beschouwen dit loctype als een van de mooiste ooit. De fabrikant is dezelfde als van de locs op de vorige foto’s. Na bijna zeventig jaar trouwe dienst, eerst bij SS en daarna bij NS, gingen deze locomotieven een jaar nadat deze foto werd gemaakt aan de kant. NS 755 ex-SS 67 trekt een lokaaltrein van Zwolle naar Coevorden, over de sporen van de Noordooster Lokaalspoorwegmaatschappij (NOLS). Bij de indienststelling in 1866 hadden deze locs nog geen overdekt machinistenhuis. Wie in het Nederlands Spoorwegmuseum loc SS 13 tegenkomt, moet weten dat hij/zij met loc NS 705 te maken heeft, dus met een zusje van ‘onze’ 755 op de foto. De foto is op 1 april 1932 gemaakt door S.Overbosch en heeft het NVBS-fotonummer 510.003.

Mariënberg, het mini-spoorwegknooppunt in Overijssel. B. Boomsma fotografeerde hier op 26 juli 1938 een personentrein die aankomt bij het station. Een korte trein bestaande uit een postbagagerijtuig, bagagewagen D111 en twee rijtuigen van het type Cl. De locomotief is er een van de grote serie 1301-1479 die van 1882 tot 1895 in dienst werd gesteld bij de Staatsspoorwegen en -uiteraard- wederom uit Manchester kwam (NVBS-fotonummer 589.152).

Een locomotief van de HSM, 674, is hier op 16 maart 1946 in dienst bij NS onder nummer 3304. Een Werkspoor-machine uit 1912. Hoewel de kleine serie van 15 locs eigenlijk goederenlocomotieven waren – de eerste bij de HSM met een oververhitter-, staat zij op deze foto voor een personentrein, in Enschede. De foto is van S. Overbosch (NVBS-fotonummer 510.429).

Het in de Tweede Wereldoorlog neutraal gebleven Zweden was een van de weinige landen waar vlak na de bevrijding spoorwegmaterieel kon worden besteld. Eerst plaatste NS bij NOHAB -Nydquist & Holm AB- een order voor goederentreinlocomotieven en daarna, in 1946, voor sneltreinlocomotieven. Deze moderne machines die NS opnam in de serie 4001-4015 vertoonden allerlei nieuwigheden zoals elektrische verlichting, SKF-rollagers en een vouwbalgverbinding tussen machinistenhuis en tender. De NS 4012 raast op deze foto met een sneltrein over de Veluwe, in de buurt van Ermelo. We schrijven 30 mei 1947. De herkomst van deze foto is onbekend, maar gezien de aanwezigheid van de drie NS-mannen hier in de bossen waarschijnlijk een bedrijfsfoto.

Weer een prachtige foto, toegeschreven aan J. Quanjer maar het kan ook een bedrijfs-of persfoto zijn. De NS 3747 is zojuist het uitrijsein van het station Nijmegen gepasseerd op weg naar ‘s-Hertogenbosch, en staat hier mooi afgebeeld tussen twee wisselbordjes. Een spoorwegbeambte kijkt toe of alles wel goed gaat. De foto is gemaakt in de maand juli van 1935. Iedereen zal dit type locomotief wel kennen omdat er een bewaard is gebleven in het Spoorwegmuseum, de 3737, een machine die nog lang na de afschaffing van de stoom bij NS -in 1957- gereden heeft in ons land, onder andere op de museumlijn van Tilburg naar Schaluinen. Deze grote serie locomotieven werd door verschillende fabrikanten gebouwd. De loc op de foto werd in 1912 gebouwd door Werkspoor.

We zakken af naar de provincie Limburg, naar Heerlen. Aan het middenperron staat het lokaaltreintje naar Kerkrade, bestaande uit locomotief NS 5541, bagagewagen D 4006 en personenrijtuig C 6033. In de tijd kort na de oorlog, werd er nog niet zo op gelet of alles wel rendabel was: in onze tijd zou een trein met slechts één rijtuig geen lang leven beschoren zijn. Nadat eerdere 2B1-locs van de serie 5500 uit Glasgow kwamen, is de 5541 in het begin van de twintigste eeuw door Werkspoor gebouwd; zij kwam oorspronkelijk in dienst bij de HSM. De 5500-en hebben voornamelijk op lokaalspoorlijnen gereden. P.Postma heeft de foto gemaakt op 30 april 1950, Koninginnedag dus (NVBS-fotonummer 596.325).

De Miljoenenlijn spreekt ook nu nog tot de verbeelding van menigeen. Goed te weten dat dankzij de inspanningen van de Zuid-Limburgse Stoomtrein Mij. (ZLSM) hier nog steeds gereden kan worden, al is het dan gedeeltelijk. Op deze foto staat de trein naar Schin-op-Geul gereed aan een van de perrons van het NS-station te Heerlen. De 1D1-tenderlocomotioef 6202 is via de Staatsspoorwegen -aldaar in dienst in 1912- bij NS gekomen; eerst droeg zij het nummer 1102. Eindelijk weer eens een Duitse loc, gebouwd bij Hohenzollern in Düsseldorf. Met vier gekoppelde assen zijn het sterke machines, speciaal ontworpen om zware kolentreinen in heuvelachtig gebied te kunnen trekken. De foto is van J.Voerman en geschoten op 17 juli 1949 (NVBS-fotonummer 547.095).

Bij uitzondering op deze foto een goederentrein, maar dan wel een bijzondere. Noord-Italië heeft in 1951, net als dit jaar trouwens, te maken gehad met een grote overstromingsramp. Het land dat als bondgenoot van Duitsland de oorlog verloren had, was te arm om op eigen houtje de benodigde hulp te bieden. Andere landen werd gevraagd te helpen, zo ook Nederland. In Venlo staat onze hulp gereed: een loc van de serie 6300 met elf goederenwagens volgeladen met goederen van het Rode Kruis. Deze serie locomotieven van 22 stuks is de tenderloc-uitvoering van de 3900-en, gebouwd voor zowel personen- als goederentreinen. In Zuid-Limburg hebben zij de locs van de vorige foto in 1931 vervangen. De belangstelling van omstanders is groot. De totale waarde van de te vervoeren spullen is ook bekend: 162.000 gulden. Om goederen voor dat bedrag in onze tijd te vervoeren heb je aan één goederenwagen wel genoeg… Het betreft hier een persfoto, genomen op 18 december 1951.

Dat het stoomtijdperk aan zijn eind zal komen, is op deze foto duidelijk te zien: de opvolger van de stoomlocomotief staat al klaar, hier op het terrein van het station Groningen: eloc 1129. De 3920 trekt een reizigerstrein bestaande uit stalen plan D-rijtuigen, die veel zwaarder zijn dan hun houten voorgangers. De locomotieven moesten dus ook meer vermogen krijgen, wat met deze serie van 32 stuks gelukt is: het vermogen bedroeg 1600 pk. Samen met de serie 6300 van het vorige plaatje, zijn de 3900-en de laatste stoomlocs die door NS zelf werden ontworpen. De foto is op 1 mei 1952 gemaakt door J.L. Biezeveld.

We zijn op onze reis door Nederland thans in het zuidwesten aangeland: in Vlissingen. Aan het perron staat een trein met loc 3301 ervoor. Een machine uit een kleine serie van slechts vijftien stuks en daarom vrij onbekend. Deze locs kwamen tussen 1912 en 1915 in dienst bij de HSM waar zij de nummers 671-685 droegen. Puur Nederlands, van Werkspoor. Aanvankelijk had het personeel in het machinistenhuis nog geen rugbescherming: die werd pas in 1938 aangebracht. S.Overbosch maakte deze foto op 1 augustus 1931 (NVBS-fotonummer 510.012).

Het is nu moeilijk meer voor te stellen, maar in het verleden exploiteerde NS ook diverse tramlijnen. De bekendste is wellicht die van Alkmaar naar Bergen aan Zee. Maar er waren er meer, onder andere deze van Gouda naar Schoonhoven. De rit duurde drie kwartier en er werd vaak gestopt, bij haltes met wonderlijke namen als Karnemelksloot en Ammerstol. Op de foto loc 8130 in Gouda met twee rijtuigen en een postbagagewagen die zo te zien wordt in- of uitgeladen. In 1907 kwam de 8130 in dienst bij de SS, aanvankelijk als rangeerlocomotief. Later, in 1931 werd zij met enige van haar zusjes ook ingezet voor reizigersvervoer en werd daartoe uitgerust met een ejecteur, een leiding voor de vacuümrem, stoot- en trekwerk en stoom­verwarmings­koppelingen. Opvallend is dat de meeste locs van deze serie door de Staatsspoorwegen zelf zijn gebouwd, in Zwolle en in Tilburg; in deze laatste werkplaats zeventien stuks waaronder de 8130. De foto is gemaakt door L.J.Biezeveld op 1 juli 1936 (NVBS-fotonummer 518.610).

In een serie over ‘stoom’ mogen onze stroomlijnlocomotieven natuurlijk niet ontbreken. Zes locomotieven uit de serie 3701-3820, 3800 tot en met 3805, werden in 1936 gestroomlijnd door deze een metalen omhulsel te geven. De verwachtingen -grotere efficiency – zijn nooit helemaal gerealiseerd zodat in de oorlogsjaren de kappen weer werden verwijderd. De 3802 staat op een tussenspoor van het station Rotterdam DP. De drie houten personenrijtuigen erachter vormen een anachronisme: hadden deze locs fraaie stroomlijn-passagiersrijtuigen kunnen trekken, dan was het succes beslist groter geweest. S. Overbosch heeft gelukkig een van deze zes machines, die dus maar enkele jaren zo hebben rondgereden, in april 1938 op de foto gezet (NVBS-fotonummer 510.250).

Utrecht heeft een apart station voor de buurtspoorwegen gehad, als onderdeel van het Centraal Station. Hiervandaan vertrokken de treinen naar plaatsen in de directe omgeving zoals Hilversum en Baarn. Deze trein is echter zojuist vertrokken naar Amsterdam, eveneens vertrekkend vanaf dit buurtspoorweg-station. Locomotief 5703 heeft op deze foto nog geen verhoogde tenderbak achter het machinistenhuis: die moet dan spoedig na het nemen van deze foto zijn aangebracht. Door deze maatregel werd de kolenopslag verdubbeld in ruimte. De 5700-en vormen een kleine serie van zes locomotieven, rond 1910 bij de HSM gekomen en later dus bij NS. Ze lijken veel op de 5500-en, maar hadden een oververhitter die bij de serie 5500 nog ontbrak. We hebben hier weer te maken met een pers- of bedrijfsfoto; 1 juli 1935.

Een goederenloc voor een personentrein, hoe is dat mogelijk? De fraaie rijtuigen plan D in turkooizen kleurstelling worden op deze foto echter leeg vervoerd van Utrecht naar Leeuwarden, zodat hier toch geen sprake is van personenvervoer. De datum is 22 oktober 1950 en de foto komt uit de collectie van Hesselink: wie de foto heeft gemaakt is onbekend. De 1D-locomotief met het nummer 4405 is afkomstig van het Britse War Department, dat in de laatste oorlogsjaren 935 van deze machines liet bouwen bij verschillende Britse fabrikanten. Zij reisden mee met het Britse leger door Frankrijk, België en Nederland. Alles aan deze locs was zo eenvoudig mogelijk geconstrueerd: zo ontbraken bijvoorbeeld de windleiplaten. Zij droegen de naam ‘Austerity’ (Soberheid). NS huurde veel exemplaren van dit loctype en heeft er ook een aantal gekocht: niet populair bij machinisten die veel hinder van neerslaande rook ondervonden en omdat hun standplaats links was (NVBS-fotonummer 623.208).

We zijn weer terug waar we onze reis begonnen zijn: Amsterdam. NS loc 2113 passeert met het Amsterdamse deel van de Scandinavië-expres het station Muiderpoort op een buitenspoor. De locs uit 1920 waren afkomstig van de HSM. De foto van W.A. Koch is uit 1948 en heeft geen NVBS-fotonummer.


11 december 2018