Railbevestigingen

Samengesteld door Jan Roos

Het onderwerp van deze verzameling is tamelijk ongewoon. Een gevolg daarvan is, dat de voorwerpen die begeerd worden, niet eenvoudig verkrijgbaar zijn. Er moet meestal nogal wat moeite voor worden gedaan. Dat is niet erg, want daardoor is er aan bijna elk stuk een verhaal verbonden. Met de achterliggende documentatie is dat nauwelijks anders. In elke bibliotheek worden de wenkbrauwen gefronst als je vraagt naar boeken over railbevestigingen: “rail-wat?”

Natuurlijk is niet elk stuk héél bijzonder en dat is ook niet elk boek waarin een paar bladzijden of een hoofdstuk aan de obsessie van de verzamelaar gewijd is. Maar sommige zijn wel heel bijzonder en daarom is dit een goede gelegenheid om eens in te gaan op de manier hoe ze verkregen zijn. Want naast het verkrijgen van kennis, is dit toch de jus over het geheel!

Het verschil tussen sparen en verzamelen is, dat bij de verzameling ordening zijn intrede heeft gedaan, waardoor men overzicht krijgt van wat er is, maar vooral van wat er nog niet is. Die behoefte aan ordening kan je niet meer loslaten, dus wordt ook hier een volgorde aangebracht en wel de chronologische. Verder is de greep uit zeer veel voorwerpen en documenten nogal willekeurig.

Een paar jaar geleden heb ik een boek gepubliceerd over de ontwikkeling van railbevestigingen, al eeuwen een grens­overschrijdend en mij fascinerend thema waarin ik andere geïnteresseerden graag in wil laten delen. Inmiddels verscheen een nieuwe versie onder de titel Railbevestigingen. Dit is ook te koop als e-book. www.boekenbestellen.nl/boek/railbevestigingen/11932


V441 Theoretisch en Practisch BOUWKUNDIG HANDBOEK ten dienste van Ingenieurs, Architecten, Opzigters, Timmerlieden, Metzelaars, en verdere Bouwkundigen door W.C.Brade.

[V441] Theoretisch en Practisch BOUWKUNDIG HANDBOEK ten dienste van Ingenieurs, Architecten, Opzigters, Timmerlieden, Metzelaars, en verdere Bouwkundigen door W.C.Brade, Civiel-Ingenieur, Architect en oud-Kapitein der Genie, 1834. In vroeger jaren was de genie het wapen waar nagenoeg alle technische kennis en vaardigheden bij elkaar gebracht werden. Ook Brade was zo′n alles-kunner, zoals uit de titel van zijn handboek duidelijk blijkt. Voor de regering was dat aanleiding hem op te dragen in Engeland geschut te gaan kopen dat voor de oorlog tegen België nodig was. In Nederland werd toen de aanleg van spoorwegen nog nauwelijks besproken, maar dat weerhield Brade er niet van de gelegenheid te gebruiken de Engelse spoorwegen grondig te bestuderen en er een lijvig verslag van te maken – 166 blz – en dat als hoofdstuk aan zijn handboek toe te voegen. Dat handboek heeft echter een aantal drukken beleefd, en slechts één daarvan heeft dit hoofdstuk. Na uitgebreid zoekwerk werd deze druk alleen gevonden in de bibliotheek van Nijmegen. Brade werd later directeur van de HIJSM.

Barlow-rail.

[493] Barlow-rail, 1849. Er bleken grote praktische bezwaren te zijn tegen het gebruik van Barlow-rail, wat toepassing op grote schaal toch niet in de weg heeft gestaan. Maar dat was heel lang geleden, dus geen kans ooit nog zo′n rail te bemachtigen? Bij een bezoek aan Argentinië bleken ze nog als stootrail langs een laadperron in gebruik. Helaas zaten die erg vast. Maar er lag ook nog een stapel van die rails bij een baanwachtershuisje en een behulpzame collega aldaar zorgde voor de rest.

Handleiding tot de kennis van ijzeren spoorwegen bij het bataillon mineurs en sappeurs, 1868.

[V128] Handleiding tot de kennis van ijzeren spoorwegen bij het bataillon mineurs en sappeurs, 1868. Waar deze kennis vooral voor bedoeld was, blijkt uit de laatste hoofdstukken, die gaan over het vinden van de zwakke punten in de bovenbouw, zodat die effectief kan worden opgeblazen. Aangetroffen in het Legermuseum in Delft, wat natuurlijk niet verwonderlijk is.

Onderlegplaat voor mijnspoor

[1633] Onderlegplaat voor mijnspoor, 1882. We wandelden door een dorp in het Saarland, toen onze monden openvielen: daar stond een stoomlok in een voortuin en bij bezien van dichterbij, bleek daar een hele 60cm spoorlijn bij te horen, compleet met dieselloks en wagens. De eigenaar had dit als hobby aangelegd en reed ook regelmatig met zijn trein. Toen er kolenmijnen in de buurt gesloten werden, tikte hij een partij rails en ′Kleineisen′ op de kop die hij voor zijn eigen spoorlijn goed gebruiken kon. Een deel van dat materiaal bleek uit 1882 te stammen en door Hoesch gemaakt te zijn. Het bijzondere van de onderlegplaat is de opstaande rand, die de koppen van de kraagbouten beschermt als de mijntreinen ontspoorden, wat vaak gebeurde. De eigenaar was door een behulpzame gemeente-ambtenaar op ons bezoek voorbereid en wilde graag zo′n plaat afstaan!

Railstoel Dinorwig

[1435] Railstoel Dinorwig, ca 1890. Onder de talloze groeven en mijnen in Engeland waren de leisteengroeven in Wales niet de minste. De smalspoorlijntjes van vandaag hadden daarin hun oorsprong. Zo had de groeve Dinorwig een aantal inclines (hellingbanen) met kabelaandrijving. Deze spoorlijntjes hadden vaak rails van een heel eenvoudig massief rechthoekig profiel en bijbehorende stoelen. In deze stoel was de rail met soort ijzeren spijker als wig, vastgezet.

Houten spie, 1890.

[525] Houten spie, 1890. Tegen 1890 werden de spoorlijnen op Corsica aangelegd. Toen we in 2001 een treinrit naar Calvi maakten, bleek daar nog een zijspoortje te liggen met dubbelkop-rail. Op vrijwel het hele net was al lang geleden platvoetrail geïnstalleerd, maar dat stukje was misschien vergeten. De conducteur was zo vriendelijk voor ons een spie te demonteren, die ongetwijfeld nog uit de jaren van aanleg stamt. De verwering van het eikenhout wees daar helemaal op. Waar het ijzerdraad voor diende, is een nog niet onthuld misterie.

Van Dijk-stoel, 1915.

[286] Van Dijk-stoel, 1915. De veelbesproken Van Dijk heeft na een flink aantal experimenten vanaf ongeveer 1915 stoelspoor bij de Nederlandse spoorwegen ingevoerd. Dat is op zo grote schaal toegepast dat er nog steeds veel aanwezig is, maar ook al heel veel opgeruimd. Daardoor zijn er op veel plaatsen stoelen verzameld, die ook een beeld geven van de destijds aanwezige ijzergieterijen. Van minstens zes daarvan zijn stoelen in de verzameling, de oudste daarvan dateert uit 1918.

FIST, 1953. In Zweden werd een eenvoudige en goedkope railbevestiging ontwikkeld van een heel ongewoon model.

[982] FIST, 1953. In Zweden werd een eenvoudige en goedkope railbevestiging ontwikkeld van een heel ongewoon model. Hoe zou je daar aan kunnen komen? Zweden is wat groot om eens langs het spoor te gaan zoeken. De conservator van het spoorwegmuseum daar wist er wel een te vinden, en stuurde een mailtje “ik heb een vreemd stuk ijzer op mijn bureau liggen, wat moet ik daar mee?” Dat konden we hem gelukkig wel vertellen.

Jaflex, 1962.

[297] Jaflex, 1962. Het trambedrijf van het Openluchtmuseum staat nogal in de belangstelling, wat aanleiding was om daar allerlei ′leuks′ te parkeren, zoals een opgegraven Arnhemse tramrail en ook enkele voorbeeldopstellingen van railbevestigingen. Tot die in de weg gingen liggen, want het is daar immers geen trammuseum, maar een intern transportbedrijf. Die railbevestigingen belandden in zekere verzameling en daar viel er een van gebogen betonijzer nogal op. Diezelfde bleek ook in een overzicht van de DB afgebeeld te zijn, en heette daar J-Flex bevestiging. Later bleken ze in Engeland Jaflex te heten en daar hun oorsprong te hebben. Nog later werden ze in Noord-Duitsland gevonden en ook nog hele kleintjes in de Parkeisenbahn in Keulen.

Hoflex-veerklem, 1962.

[1632] Hoflex-veerklem, 1962. Onze zoon fietste in het Ruhrgebiet en stuurde een berichtje ′vreemde klem gevonden′ bij een spoortje dat nergens op was aangesloten, gevolgd door de coördinaten. Dat spoor bleek Erzbahn te heten en behoord te hebben bij een al lang gesloten staalfabriek. De klem bleek een collega te zijn van de bekende Nederlandse DE-klem, bedoeld om op bestaande rugplaten een elastische bevestiging te realiseren. Het octrooi was bekend, maar hoop er ooit een te vinden was er niet. Tot dat berichtje kwam!

Fastening of railway rails to concrete sleepers with the aid of superpolyamides, 1965.

[V509] Fastening of railway rails to concrete sleepers with the aid of superpolyamides, 1965. De naam zou het niet zeggen, maar het betreft een Nederlands rapport dat door grasduinen in de collectie van de TUDelft boven water kwam. Een heel gelukkig toeval, want het rapport combineert een aantal heel interessante zaken van Nederlandse oorsprong. Het gaat over een nieuwe elastische bevestiging van Everts & Van der Weijden, vroeger fabrikant van kraagbouten en DE-klemmen, sinds begin jaren ′70 failliet, bevestigd in betonnen dwarsliggers met nylon hulzen van AKU, van een afdeling die daar al lang geleden werd afgestoten, en uitgeprobeerd op de hoofdspoorlijn van de Staatsmijnen in Limburg, die al sinds begin jaren ′70 is opgeruimd. Het onderzoek werd uitgevoerd door het Spoorwegbouwbedrijf (al lang geleden opgegaan in Strukton) en TNO. Alleen dit laatste instituut bestaat nog. Het mag jammer genoemd worden, dat al deze inspanning met een leuke bevestiging tot helemaal niets heeft geleid.

Onderlegplaat Pandrol, 1967.

[1626] Onderlegplaat Pandrol, 1967. Het gaat niet goed met de industrie in Wallonië. Talloze bedrijven in de zware industrie zijn gesloten en daarmee is veel spoor overbodig geworden. Uiteindelijk wordt dat opgebroken en het staal en ijzer gaat terug naar de hoogovens. Zo ook op het Île de Monsin bij Luik. Er lag een heel grote stapel oude dwarsliggers met allemaal rugplaten. Behalve één, waarop heel oude Pandrol-platen zaten. Die dwarsligger lag natuurlijk onderop de stapel en er was geen beweging in te krijgen, ook niet in de kraagbouten. Goede raad was duur, maar voorlopig terug naar huis. Enkele weken later gingen we opnieuw kijken en de schrik sloeg ons om het hart, bijna heel de stapel was verdwenen. Maar het ongelofelijke gebeurde. De machinist van het railkraantje was juist aan die éne dwarsligger toegekomen en had hem bijna in de knijper. Van mijn vraag naar die onderplaat keek hij vreemd op, verwees eerst naar zijn chef, dacht toen even na, greep toen met zijn machine juist die plaat vast en legde hem voor onze voeten. Zonder dwarsligger er aan. Onze opluchting was met geen pen te beschrijven.

Vossloh in Groot-Brittannië.

[1166-1169] Vossloh in Groot-Brittannië. Je zou kunnen spreken over een avontuur in het hol van de Pandrol-leeuw, maar Vossloh wilde het wel eens proberen, kijken of er in ook in Engeland iets te verdienen viel. Voor gebruik op stalen dwarsliggers werd een heel origineel concept ontwikkeld, passend in de aanwezige ponsgaten en toch met een geïsoleerde rail en elastische bevestigingen. We hebben er hier nooit over gehoord, maar toen een Engelse standhouder op de spoorexpositie van Gdansk van de verzameling hoorde, zei hij meteen: “dan heb ik wat leuks voor je”. Hij had de bevestigingen na de test moeten demonteren en ze lagen in zijn magazijn.

CURVES THAT SAVE YOU TIME, advertentie van Pandrol voor het nieuwe RE-systeem van railpad en zij-isolators, 2012.

[L372] CURVES THAT SAVE YOU TIME, advertentie van Pandrol voor het nieuwe RE-systeem van railpad en zij-isolators, 2012. Je bent met deze verzameling nooit klaar, want de ontwikkeling gaat door. Er komen nieuwe materialen ter beschikking, of er worden hogere eisen gesteld, of er moeten versleten delen vervangen worden en er is de altijd aanwezige prikkel om met minder geld tóch meer te doen.


27 maart 2012