Pekeltrams
Samengesteld door Ciril van Hattum
Deze bijdrage aan de wisselexpositie werd in de winter van 2014-2015 samengesteld. Pekeltrams vormen dus een passend onderwerp. Aanvankelijk werden eenvoudige tweeassige wagens ingezet van waaruit de rails geborsteld en het pekelwater in de rails werden gedeponeerd, alles met de hand bediend. Later kwamen er wagens met een schuilhutje om het personeel tegen de kou te beschermen. Zij werden voortbewogen door een motorwagen die voor dit doel tijdelijk uit de normale dienst was onttrokken.
Toen na de oorlog de instroom van nieuwe trams op gang kwam, werden veel oude tweeassers aan de kant gezet en gesloopt. Maar er zijn er ook enkele gespaard die voorzien werden van een grote tank en als pekelmotorwagen aan een tweede leven begonnen. We zien hiervan in deze serie plaatjes uit Amsterdam en Den Haag. Dit is jarenlang het vertrouwde beeld van de pekeltram geweest. Van verschillende series tweeassers zijn enkele exemplaren tot pekelmotorwagen verbouwd met soms tot gevolg dat deze wagens als enige overgebleven representanten van hun soort een derde leven als museumwagen konden gaan leiden.
Hoewel tegenwoordig vaak dieselvoertuigen de werkzaamheden van werktrams overnemen, zien we toch ook nog moderne pekeltrams op de rails verschijnen.
In de HTM-remise te Scheveningen staan de pekelwagens klaar om te worden ingezet. Vooraan zien wij de nummers 10 en 1. Wie de fabrikant is blijft onbekend, maar bekend is dat nummer 10 uit 1912 stamt. J.A.Bonthuis maakte de foto op 25 oktober 1942 (109.187).
Enige maanden later fotografeerde Bonthuis pekelwagen 12, ook uit 1912, getrokken door ombouwer 21 . Zij komen terug van een pekelrit en bevinden zich hier op het voorterrein van de remise Lijsterbesstraat in Den Haag. 7 januari 1943 (109.188).
De buitenlijnen van de HTM beschikten over eigen pekelwagens, de I en II. Nummer 13 lijkt veel op deze twee en omdat hij op het terrein van de remise ‘s-Gravenmade te Rijswijk staat, zal hij ook wel op de buitenlijn naar Delft zijn ingezet. De toevoeging “HTM” boven het nummer wijst daar ook op. Deze plaat is ook van de hand van Bonthuis, uit 1936 (109.184).
Wij gaan nu naar Amsterdam. Hier fotografeerde H.J.H.M. van Haare Heijmeijer op 7 december 1946 pekelwagen 1 van de Gemeentetram in de remise Havenstraat (132.091).
Dezelfde fotograaf, dezelfde datum en plaats: pekelwagen 12 achter motorwagen 35 (132.090).
Een meer spoorse foto, die toch goed in deze serie past. Op het NS-terrein te Heerlen staat achter goederenwagen 157748 pekelwagen 910 van de LTM. De reden hiervan is waarschijnlijk het stopzetten van de tramdiensten in 1950 en de daarmee samenhangende verkoop van rollend materieel aan andere ondernemingen. De foto is van Bonthuis, gemaakt op 21-4-1950 (130.692).
Pekelwagen H8 van de NZH heeft hier nog zijn originele onderstel van het Belgische Métallurgique maar al wel schuilhuisjes voor het personeel. Bonthuis fotografeerde dit tafereel op 15 juli 1943 naast de remise aan de Rijnsburgerweg te Leiden (130.120).
Op het achterterrein van dezelfde remise staat de H7, wel al voorzien van een nieuw onderstel en ook met schuilhuisjes. De foto is dan ook later gemaakt, op 24 juni 1954, eveneens door Bonthuis (130.124).
De interlokale tramlijn van Middelburg naar Vlissingen heeft gereden tot 1944. De VM had een eigenaardig pekelvoertuig, gebouwd uit een voormalig stoomtramrijtuig. Gezien de stelling op het dak heeft het duidelijk een dubbelfunctie gehad: tevens bovenleidingmontagewagen. Het geval staat hier naast de remise in Vlissingen en is op 18 juli 1946 door Bonthuis op de gevoelige plaat vastgelegd (129.941). Op dat moment was het nog onzeker of de door de oorlog sterk beschadigde infrastructuur nog zou worden hersteld of niet.
Een heel ander type pekelwagen treffen we aan bij de RET. Op het terrein van de centrale werkplaats aan de Kleiweg in Rotterdam zijn de pekelwagens even buiten gezet, hoewel het nog lang geen winter is. Misschien voor een inspectiebeurt? Vooraan zien we de 2018, die van 1928 tot 1972 dienst heeft gedaan. De foto is door F.W.Vos op 16 september 1968 gemaakt.
Deze foto van een onbekende maker komt uit de verzameling van A. van Donselaar. Pekelwagen H53 blijkt multifunctioneel te zijn en wordt in de zomer gevuld met een vloeistof van andere chemische samenstelling waarmee het onkruid op de baan verdelgd kan worden. De locatie is de remise Leidschevaart te Haarlem en de datum 8 juli 1956 (1297.7037).
De NBM gebruikte een oude goederenwagen als pekeltram. We zien hier naast aanhangrijtuig 22 de pekelwagen 401 op het terrein bij de remise Zeist. Het is 30 maart 1947; foto van Bonthuis (130.568).
Terug naar de NZH maar dan naar het smalspoor: Bij Amsterdam Sloterdijk voert werkmotorwagen A1051 pekelwagen H53 mee als sproeirijtuig, om onkruid te verdelgen. Gemaakt op 23 mei 1950 door Bonthuis (130.427).
De drieassers hebben inmiddels het Amsterdamse wagenpark versterkt waardoor de laatste Union tweeramers aan de kant konden. Enkele werd de sloop bespaard en werden omgebouwd tot pekelmotorwagen, waarvan hier in beeld de P10 die hiervoor als W12 en 102 door het leven ging. Van Haare Heijmeijer maakte de foto op 13 april 1950 bij de remise Havenstraat te Amsterdam (132.353).
Wederom de remise Havenstraat van het Gemeentevervoerbedrijf. Ook van een latere serie zijn enige exemplaren pekeltram geworden, hier de P4. Eveneens van de hand van Van Haare Heijmeijer en eveneens op 13 april 1950 geschoten (132.352).
Groningse motorwagen 28 van de GTG, gebouwd door MAN in 1909, is in 1929 verbouwd tot tankwagen 2 en heeft als zodanig tot 1938 dienst gedaan. Of in de tank ook pekel is vervoerd is bij samensteller dezes niet bekend. H.A. Boerema maakte de foto op 30 juli 1941. (192.349).
Omdat Kerstmis en Oud en Nieuw ook in de winter vallen, is het wel logisch dat pekeltrams op kerstkaarten te vinden zijn. Circa 1975 stuurde de familie Whien, geboren Amsterdammers, deze foto naar hun railrelaties met daarop de Amsterdamse pekeltram P18 aan het Leidseplein.
De serie motorwagens 290-299 (werkspoor; 1929) van de HTM werd in 1963/64 in haar geheel omgebouwd tot pekelmotorwagen. De H5 (ex-295) op het Buitenhof moet op Oudjaarsdag van 1978 even stoppen voor een vastgevroren wissel. Een lange reeks van zachte winters en de komst van dieselvoertuigen maakten de pekeltrams overbodig en dus gingen de meeste naar de sloper. De H5 op deze foto echter niet: er was weer eens een strenge winter geweest en de tot het bestand van het Haags Openbaarvervoermuseum (HOVM) behorende H5 werd ijlings voorzien van een nieuwe blauwe tank en door de HTM weer ingezet. Waarschijnlijk niet voor lange duur, want een moderne opvolger heeft zich al aangediend… De foto is gemaakt door P.E.Muré.
Gelukkig worden steeds vaker oude trams bewaard en gerestaureerd zodat wij deze in een trammuseum of rijdend nog eens kunnen bewonderen. De Tramweg Stichting (TS), opgericht door de NVBS heeft zich op dit gebied vooral verdienstelijk gemaakt, en nog. Het betreft niet alleen dienstwagens maar ook werkmaterieel. Zo is in een vroeg stadium, de foto is van 7 mei 1970, de Haagse pekelwagen H19 door de TS naar Hoorn gebracht om bewaard te worden. Daar konden ze er weinig mee en dus ging de H19 in 1976 retour om in de staat van aflevering teruggebracht te worden en onder nummer 14 deel te gaan uitmaken van de museumcollectie. De foto is van Bonthuis (929.251).
De laatste foto, de enige in kleur, werd gemaakt aan de Scheveningseweg op 5 juli 2014, de dag dat 150 jaar tram in Den Haag (en Nederland) groots werd gevierd met een tramoptocht door de stad. Het nummer 3044 verraadt de herkomst: het is er een van de serie 3001-3100, in 1980/81 gebouwd door BN en nu bijna aan het eind van haar Latijn. De dubbelgelede 3044 werd in 2013 tot pekeltram verbouwd en nu maar hopen op strenge winters om dit fraaie rijtuig vaak in de stad aan het werk te kunnen zien! (foto C. van Hattum; 1541.224).
6 februari 2015