Motortrams in Nederland

Op deze foto een motortram van de eerste soort: een auto met de naam ‘kilometervreter’ met daarachter voormalig paardentramrijtuig nummer 4. We bevinden ons op de Paterswoldseweg in Groningen en de tram is van de maatschappij GPE. Dat staat voor Groningen-Paterswolde-Eelde. Deze maatschappij exploiteerde vanaf 1896 een tien kilometer lange paardentramlijn tussen genoemde plaatsen die in 1921 werd omgezet in motortractie. Niet voor lang, want acht jaar later werd de hele lijn opgeheven. De foto is, kort voor de sluiting, gemaakt door J.W. Sluiter, bekend van het naslagwerk ‘Overzicht van de Nederlandse spoor- en tramwegbedrijven’, het eerste deel in de boekenreeks van onze vereniging dat ook zeer nuttig is gebleken bij het samenstellen van deze expositie. De tram staat aan het beginpunt te Groningen, waar de chauffeur bezig is met onderhoud. De conducteur verkoopt wellicht alvast een kaartje aan een passagier, maar wat moet die fiets daar dan? (NVBS-fotonummer 244.929).

Nu een foto van de tweede soort, genomen op de Loolaan te Apeldoorn. Het betreft een motortram van de ApTM, Apeldoornsche Tramweg Maatschappij. Op spoorwijdte 750 mm onderhield deze maatschappij vanaf 1897 een dienst tussen het station van Apeldoorn via de Dorpsstraat, de Loolaan en station het Loo naar hotel De Keizerskroon waar het eindpunt lag, 3,3 km verderop. Begonnen als paardentram, werd de lijn vanaf 1917 geëxploiteerd als motortramlijn. Veel overeenkomst met de vorige situatie in Groningen dus, alleen reed deze tram slechts enkele maanden onder de vlag van ApTM. Vanaf november 1917 lag de lijn anderhalf jaar stil tot de gemeente de zaak overnam die voortaan naar de naam Gemeentetram Apeldoorn zou luisteren. Het deeltraject van 500 m. tussen station Het Loo en De Keizerskroon werd opgeheven. In 1922 namen bussen het resterende stuk in zijn geheel over. Op de foto de open tram -met voorop reclame voor kleding van de firma Bervoets- in de prachtige Loolaan op weg naar het Apeldoornse station. Passagiers zijn er niet of nauwelijks en zonder pet kon je je toen kennelijk niet in het openbaar vertonen. Wie de foto heeft gemaakt is onbekend: het is een reproductie uit de verzameling van J. Voerman en dateert van kort voor de sluiting in 1917 (NVBS-fotonummer 150.712). Er reden overigens ook motortrams ‘van de eerste soort’ op deze lijn.

De Alkmaarsche Stadstram (AST) exploiteerde twee tramlijnen in de kaasstad, met motortractie zoals u hier kunt zien op de Bergerbrug. De AST was een voortzetting van de Alkmaarsche Tramvereeniging (AT) die de twee lijnen al vanaf 1895 in beheer had als paardentram. In 1923 ging de zaak van AT over naar AST en op 23 juni 1929 was het weer voorbij. De spoorwijdte bedroeg 1000 mm. J.H.J. van Aken van der Laan heeft de foto in 1925 gemaakt (NVBS-fotonummer 185.598).

Ook dit is een door J. Voerman gemaakte foto-reproductie, en wel van een motortram van de BSM, Betuwsche Stoomtramweg-Maatschappij. Deze zetelde eerst in Elst en daarna te Bemmel en kende een aantal stoomtramlijnen in dit gebied. Op de foto de motortram bij de remise van de GETA te Arnhem. Dit ex-paardentramrijtuig gebouwd door Allan hoorde ook in deze stad thuis, want het was zijn bestaan in 1880 begonnen bij de Arnhemsche Tramweg Maatschappij en diende daarna tot 1924 als aanhangwagen bij de elektrische tram in Arnhem. Als je goed kijkt, is het oude nummer 52 nog te lezen onder het Arnhemse gemeentewapen. Voorzien van een Ford-motor verhuisde het in dat jaar naar de BSM die graag ervaring wilde opdoen met motortrams. De foto stamt ook uit deze begintijd. Het nummerloze rijtuig werd ingezet tussen Arnhem, Huissen en Bemmel zoals het dakpaneel aangeeft. Was het een succes? Samensteller dezes weet het niet. De BSM werd in 1932 geïncorporeerd bij de GTM, Geldersche Tramweg Maatschappij (NVBS-fotonummer 150.645).

Deze motortram-combinatie 26-27 behoort toe aan de Tramweg Maatschappij ‘De Meijerij’ (TM) gevestigd te Eindhoven en aldaar in 1923 in dienst gesteld. De foto is ook uit dat jaar en is dus waarschijnlijk als staatsiefoto gemaakt bij de indienststelling. De TM exploiteerde lijnen vanuit Eindhoven naar onder andere Reusel, Veghel en ‘s-Hertogenbosch. Op de voormalige paardentramrijtuigen staan niet de letters TM maar SM, die volgens het eerdergenoemde boekwerk van Sluiter toebehoren aan de Staatsmijnen waar dit stel echter niets mee te maken heeft gehad. Het piepkleine rijtuig 26 is nog voor de helft eerste klasse: hoogstens vier plaatsen. De fotograaf is J.J.H. Meulman (NVBS-fotonummer 104.121).

De merkwaardigste motortram van Nederland is wel deze, die het station van Den Dolder met het vliegkamp Soesterberg verbond, een afstand van drie en een halve kilometer. Er bestond geen vaste dienstregeling; er werd gereden ‘als er iets te doen ‘ was. De Maatschappij voor Luchtvaat te Den Haag exploiteerde deze lijn die ook een merkwaardige spoorwijdte kende: 800 mm. De ML beschikte over twee open rijtuigjes met Fiat-motor, die los en gekoppeld konden rijden. Deze foto is genomen vanaf een hoog punt; misschien stond de fotograaf wel op eenzelfde ladder als links op de foto is te zien. Kennelijk is er een groot vliegfeest aan de gang. De 1 en 2 rijden in dubbeltractie vanwege de drukte. Het plaatje is afkomstig uit de verzameling van M. van Witsen; waarschijnlijk is het een reproductie uit een tijdschrift. Over het jaartal bestaat geen twijfel, want deze lijn heeft slechts bestaan van voorjaar 1911 tot najaar 1911 (21-6-1911; NVBS-fotonummer 2950.286313).

Naarmate de jaren vorderen verschijnen er ook grote vierassige motortrams op de rails. De NV Gooische Tramweg-Maatschappij (GoTM) exploiteerde een aantal normaalsporige lijnen in het Gooi die deels vertrokken van het Weesperpoortstation in Amsterdam. De foto toont motorwagen 1 met aanhangwagen 15 te Blaricum op de lijn van Hilversum via Laren naar Huizen. Wat doet de bestelwagen van die firma in wijnen, gedistilleerd en bier zo vlak naast de tram? Het is niet te hopen dat de chauffeur sterke drank heeft verkocht aan de bestuurder… De foto is van H.G. Hesselink en genomen op 6 juli 1939 (NVBS-fotonummer 171.614).

Het beginpunt van de Gooische in Amsterdam: een eigen station naast het Weesperpoortstation van NS . Met op de foto de motorwagens 11 en 12. De fabrikant van deze fraaie rijtuigen uit 1929, het waren er tien, is Nordwaggon uit Bremen. Ook deze foto maakte H.G. Hesselink maar dan iets eerder: in juni 1937 (NVBS-fotonummer 170.750).

We gaan nu naar het noorden des lands: het tramstation Drachten van de NTM, Nederlandsche Tramweg Maatschappij. De NTM bediende heel Friesland en grote delen van Groningen en Drenthe van openbaar vervoer. In beeld zijn motortram M13 met goederenwagen E202. Deze motorwagen lijkt wel erg veel op de 11 van de vorige foto. Sterker nog: het is dezelfde motorwagen! In het begin van de jaren veertig van de vorige eeuw staakte GoTM de tramdiensten een voor een en kwam het betere materieel in de verkoop. Hoewel ook de NTM in die tijd al veel lijnen had opgeheven, kon de drukke lijn van Groningen naar Drachten nog wel wat extra materieel gebruiken. Tot 1948 dan, want in dat jaar viel ook het doek voor dit traject. Het is goed mogelijk dat fotograaf J.A. Bonthuis deze foto heeft gemaakt tijdens de afscheidsrit, want 8 mei, de datum van de foto, was de laatste rijdag (NVBS-fotonummer 129.605).

Van het noorden naar het zuiden: Maastricht. Deze stad is erg voortvarend geweest en introduceerde reeds in 1896 een zogeheten gastram op normaalspoor. Luchttram zou een betere naam zijn, want ze reden met een tank gevuld met lucht onder hoge druk. Door expansie van deze lucht in cilinders kon de tram worden aangedreven. Het betrof een stadslijn lopende van het station via het Vrijthof naar de Boschstraat -2,4 km- en af en toe nog wat verder om aan te kunnen sluiten op de stoomtram van de LTM. De techniek van deze gastram was waarschijnlijk nog niet uitontwikkeld want in 1902 staakte MtT de dienst en vervolgde deze een jaar later met een paardentram. Op 14 augustus 1914, de Eerste Wereldoorlog was toen al een paar weken aan de gang, kon de tram wegens een versperring de Maasbrug niet over en ging al het materieel de remise in. Helaas is het daar nooit meer uit gekomen. De bewuste foto is een reproductie, gemaakt door J. Voerman naar een origineel uit 1899 (NVBS-fotonummer 150.732).

ZVTM staat er te lezen voorop deze tram. Dat staat voor Zeeuwsch-Vlaamsche Tramweg Maatschappij. Deze onderneming was actief in geheel Zeeuws-Vlaanderen met uitzondering van het uiterste westen. Het station Pyramide bevond zich ten zuiden van Terneuzen, aan de Plattedijk in het dorp IJzendijke. Zo te zien is de foto gemaakt tijdens een (NVBS-)excursie. Motorwagen 15 staat voorop. O.K. Brahn heeft de foto gemaakt in juni 1946 (NVBS-fotonummer 194.070).

Op de Rotterdamsche Rijweg te Overschie staat hier de gelede motortram 502-501 van de RETM, de Rotterdamsche Electrische Tramweg-Maatschappij. Vanaf het begin van de elektrificatie in 1904 verzorgde de RETM het tramverkeer in onze grootste havenstad tot in 1927 de RET het overnam. Deze zag niets in de lijn naar Overschie zodat opheffing in 1928 een feit was. Ook enkele paardentrams uit de serie 503-507 werden voorzien van een motor om op deze lijn dienst te doen. Nog net op tijd heeft de fotograaf de unieke tramcombinatie 502-501 in het jaar van de opheffing vastgelegd. Wie dat was weten we niet; de foto komt uit de verzameling van M. van Witsen (NVBS-fotonummer 255.677).

Op het forse emplacement van de Maas-Buurtspoorweg te Venlo staat een tramstel gereed, diesel drie of DIII genaamd bestaande uit het stuurstandrijtuig AB 14 met kortgekoppeld daarachter de motorwagen EL 104, een goederenwagen en nog een personenrijtuig. Venlo was het eindpunt van de lijn die in Nijmegen begon en onder andere Gennep passeerde, waar het hoofdkantoor van de MBS was gevestigd. De totale afstand bedroeg bijna 64 kilometer. Deze maatschappij kende nog een paar kortere lijnen die evenwel weer spoedig verdwenen; Nijmegen-Venlo heeft het uitgehouden tot 17 september 1944. In die tijd was operatie Market Garden van het geallieerde leger aan de gang waardoor de tramdiensten moesten worden gestaakt. Helaas definitief. Motorwagen 104 heeft -het waren oorlogsjaren- gereden met een houtgasgenerator. J. Voerman schoot dit plaatje op 17 mei 1942 (NVBS-fotonummer 149.254).

Nog een foto van de MBS, maar nu genomen aan het andere eindpunt, Nijmegen. Waarschijnlijk heeft Voerman de tram genomen in Venlo en helemaal naar het andere eindpunt getramd (of andersom natuurlijk) want op deze foto staat hetzelfde materieel als op de vorige foto: motorwagen EL 104 en rijtuig AB 14. Alleen is nu de motorwagen duidelijker te zien. Zelfde datum: 17 mei 1942 (NVBS-fotonummer 147.067).

Een van de bekendste bedrijven met motortrams is ongetwijfeld de RTM, Rotterdamsche Tramweg- Maatschappij. Dit komt mede doordat de RTM als laatste de motortrams aan de kant heeft gezet: op 14 februari 1966 werd het traject Spijkenisse-Hellevoetsluis stilgelegd. Daarna restte nog slechts wat goederenvervoer in het haventje van Zijpe maar hier waren geen motortrams bij betrokken. De foto is gemaakt op het handelsterrein aan de Rotterdamse Rosestraat, tevens beginpunt van de lijnen vanuit de Maasstad. Motorwagen 317 zullen niet velen nog herkennen op deze foto uit 1933. Want dit rijtuig, gebouwd door HaWa, Hannoversche Waggonfabrik in 1925 heeft een aantal metamorfoses ondergaan en tot het eind in de zestiger jaren dienst gedaan. Drie omnummeringen vonden plaats: van M317 naar M63, vervolgens 1503 en uiteindelijk 1803, de in roodcrème geschilderde Kluut. Soortgenoot 1804 is opgenomen in het museumbestand: die verkeerde waarschijnlijk in de beste conditie. De foto is gemaakt door B.J. Dijkman (NVBS-fotonummer 111.930).

Het netwerk van de RTM strekte zich uit over Zuid-Holland, Zeeland en West-Brabant. Deze foto is gemaakt op Overflakkee, bij Oude Tonge, vijf jaar voor de watersnoodramp waarbij tien procent van de bevolking het leven zou laten. We zien motorrijtuig M66 met ABm 422 en BD 402 -de eerste twee afkomstig van de MBS en de laatste van de NBM- bij een onbewaakte overweg terwijl een fietser geduldig wacht tot de tram is gepasseerd.J. Voerman maakte de foto op 12 juni 1948 (NVBS-fotonummer 249.113).

Het voorjaar staat op doorbreken en RTM-motortramstel De Fuut -M2001 met bijbehorende bijwagen B2011- spoedt zich op eigen baan langs de Boergoensevliet naar het Rotterdamse eindpunt aan de Rosestraat. Of komt hij juist daar vandaan? De RTM heeft in 1952 twee zulke dieselmechanische stellen overgenomen van de Franse Chemins de Fer Départementaux (CFD). De firma Billard heeft ze in 1937 gebouwd. De foto is van J.J. Overwater en gemaakt op 13-3-1958 (NVBS-fotonummer 1598.0974).

Het Sperwerstel – bij de RTM hadden alle motortrams een vogelnaam- EB1701-MBD1700-EB1702 is in 1963 de laatste nieuwe aanwinst geweest van de RTM. De motorwagens waren overgenomen van de Deutsche Bundesbahn waar zij onder de nummers ET 195.01 en 02 gereden hebben op de elektrische spoorlijn van Weingarten naar Baienfurt in Baden-Württemberg. DB heeft deze lijn in 1959 opgeheven. De diesel MBD 1700 die altijd in het midden reed was echter nieuwgebouwd door RTM en Hoogeveen en dreef via de geïnstalleerde generator de elektromotoren van de 1701 en 1702 aan. Tot het laatst toe was het Sperwerstel te zien op de lijnen van Rotterdam via Spijkenisse naar Hellevoetsluis en Oostvoorne. Maar erg lang heeft de RTM geen plezier gehad van dit fraaie tramstel; drie jaar later immers was het afgelopen. Gelukkig kon het Sperwerstel een nieuw leven beginnen bij de Zillertalbahn in Oostenrijk. Deze onderhoudt de verbinding tussen Jenbach en Mayrhofen, bijna 32 km. Weliswaar heeft eerst een ombouw moeten plaatsvinden van de RTM-spoorwijdte van 1067 mm naar de 760 mm van de Zillertalbahn. Het stel kwam dan ook pas in 1970 aldaar in dienst onder nummer VT 1. Op de foto zien we het stel op 5 augustus 1979, volgeplakt met reclame, te Strass-Fügen op weg naar Mayrhofen rijden met de Alpen als achtergrond. Aan het eind van de vorige eeuw was de VT1 aan een grote revisie toe wat de Zillertalbahn niet meer verantwoord vond. Gelukkig maar, want zo kon het stel terugkeren naar ons land. (C. van Hattum; NVBS-fotonummer 7541.015).

Het is alsof motorrijtuig 40 niet is weggeweest bij de WSM, zo mooi ziet hij er uit in het blinkende lichtgeel. In werkelijkheid kwam dit rijtuig na staking van de tramdiensten bij de WSM in dienst bij de Moerser Kreisbahn als vmr 10. In 1970 zien we het rijtuig terug naar Nederland komen en wel in Hoorn bij de SHM, waar het wordt opgeknapt en in dienst gesteld. Erg lang heeft de 40 echter niet gereden, want in 1975 ging de 40 al buiten dienst. Daarna zijn delen van het motorrijtuig gereviseerd maar de eindrevisie laat nog op zich wachten: tot die tijd staat de 40 opgeslagen in de loods te Zwaag. De foto is door J.A.Bonthuis op 1 november 1972 gemaakt in Hoorn (NVBS-fotonummer 929.130).

Een van de meest geslaagde tramtypes uit de vorige eeuw in Nederland vormen wel de vierassers van de RET, die vanaf 1929 in dienst werden gesteld. Maar ook voor een geslaagd tramtype loopt de levensduur eens ten einde. Voor deze vierassers kwam dit moment in de tweede helft van de jaren zestig, bij de intrede van de gelede tram. Gelukkig is een behoorlijk aantal niet bij de sloper terechtgekomen. Motorwagen 542 belandde in 1968 bij aannemer Visser die er een dieselmotor inbouwde. Zoals de dakreclame ons toont was de volgende bestemming Railbouw Leerdam. Gelukkig kwam de 542 uiteindelijk weer terug op het oude nest, weliswaar via een omweg over Amsterdam waar hij bij de EMA rangeerdiensten heeft verricht. In de remise Hillegersberg waar het Rotterdams museummaterieel staat opgesteld wordt deze vierasser weer in de oorspronkelijke staat teruggebracht. De foto, genomen op 29 september 1979 op het terrein van de EMA achter het Amsterdamse Haarlemmermeerstation is van R.T. Freriks (NVBS-fotonummer 1562.91926).

De meest bekende motortram, die ook het langst nog heeft gereden, is natuurlijk het Sperwerstel van de RTM (foto van J.A. Bonthuis; 16-4-1964; NBVS-fotonummer 239.728), thans als museumstel in de remise van het Rijdend Tram Museum (RTM) te Ouddorp gehuisvest.

Tot slot een plaatje in kleur. Dieselelektrische bovenleidingmontagewagen dieseltinus van de HTM koerst het Statenplein op. De wagen heeft zijn naam te danken aan trambestuurder Tinus Kok, de eerste die goed met deze tram overweg kon. Officieel ‘heet’ het rijtuig 3 en later H41. Tot 1959 had het rijtuig trouwens een benzinemotor. Na bijna zestig jaar trouwe dienst vervangen in 1982 (rail)wegvoertuigen de dieseltinus. Maar dit bijzondere railvoertuig kreeg gelukkig een plaatsje in de museumcollectie. Het bloemstukje voorop duidt erop dat er iets bijzonders gaande is: het feit dat de tram in Den Haag en Nederland 150 jaar was geworden, werd gevierd met een tramoptocht door de Hofstad. Het is 5 juli 2014 en de foto is van de samensteller van deze expositie.