De spoorgeschiedenis in en rond Deventer

De spoorgeschiedenis in en om Deventer is een bizarre, met tal van onverwachte wendingen. Vanavond kunt u daarvan kennis nemen door middel van drie films van de Deventer cineast Paul van Agten:

• ‘De Brug die Bleef’ (uit 2014; ca. 40 minuten), over de heftige historie van de spoorbrug over de IJssel bij Deventer.
• ‘Diepwanden voor de Deventer Spoorbrug’ (2014; ca. 16 minuten), over de versteviging van vier (van de elf) pijlers, wat alleen mogelijk was met een heel bijzondere techniek.
• ‘Station Deventer; het station dat altijd open gaat, maar nooit geopend werd’ (2023; ca. 62 minuten), over de chaotische stationshistorie.

In Deventer kruisen twee spoorlijnen elkaar, waarvan de eerste in 1865 vanuit het zuiden arriveerde als staatslijn A (Arnhem-Leeuwarden). Afgezien van de fanfare en het vuurwerk, dat de entree van Deventer in de vaart der volkeren opluisterde, verliep dat tamelijk moeite- en geruisloos. Heel anders is dat met de oost-westlijn. Bijna vanaf het begin in 1887 verzorgt die de belangrijke internationale verbinding tussen Amsterdam en Berlijn en in de 20e eeuw ook tussen Londen en Berlijn. Toch kwam hij in geen enkel plan voor en is uitsluitend te danken aan een lokale maatschappij van enkele baronnen op de Veluwe (KNLS), plus een tikkeltje toeval en geluk.

Het verhaal van de brug over de IJssel is al net zo grillig: de huidige is al het derde exemplaar in 137 jaar. Na operatie Market Garden (1944), vormde deze brug de kwetsbaarste schakel in de laatste bruikbare treinverbinding voor de Duitsers vanuit de Randstad naar de Heimat. De geallieerden bombardeerden hem dan ook vol overgave, maar zonder succes. Daarop deden de Duitsers het maar zelf, op weg naar huis…

En het station? Net zoiets: ook een derde exemplaar. Het verhaal van het Deventer station is dat van de moordende concurrentie tussen spoorwegmaatschappijen eind 19e en begin 20e eeuw. In Deventer waren dat er drie, waarvan HSM en MESS elkaar naar het leven stonden. Er ontstond een heuse ‘Stationsquestie’, waarop de minister van Verkeer en Waterstaat ingreep. Maar toen er eindelijk één gemeenschappelijk station gebouwd ging worden, was daar de Eerste Wereldoorlog. Zes jaar plus een spoorongeluk kostte de bouw, waarna niemand meer zin had in een feestje bij de opening in 1920. Begrijpelijk, maar wat een contrast met de komst van die eerste spoorlijn in 1865…

Als gevolg van project Ruimte voor de Rivier werden in 2014 vier (van elf) pijlers van de brug verstevigd met een bijzondere techniek: 16 meter diep werden er sleuven gegraven van 80 cm breed, zonder dat de wanden ineen stortten. Hiervan maakte Paul ook een film die vanavond vertoond wordt.

De films vertellen aan de hand van beelden, die vaak onbekend en niet eerder vertoond zijn en verhalen, waarvoor hetzelfde geldt. Animaties maken de soms complexe materie goed behapbaar. Ze brengen details en inzichten naar voren, waarvan tegenwoordig niemand meer weet heeft. Eén ding is daarom zeker: na deze avond zult u met andere ogen kijken naar de lijn die bij Deventer de IJssel passeert en het station, dat daar langs ligt in een prachtig park.

De film over de brug (2014) kwam tot stand in opdracht van ProRail tijdens werkzaamheden aan de pijlers in het kader van project van Ruimte voor de Rivier. De stationsfilm (2023) ontstond in opdracht van de Stichting Industrieel Erfgoed Deventer (SIED) en in nauwe samenwerking met Arno Dijkhof, waarvan in 2020 het boek Station Deventer 1920-2020 verscheen. Maar de film gaat verder en belicht ook andere onderwerpen, zoals bijvoorbeeld het internationale aspect van de west-oostlijn.