Zuilen en de geschiedenis van Werkspoor
Samengesteld door Nico Spilt
Het Museum van Zuilen houdt de herinnering levend aan het verleden van deze wijk en de twee grote fabrieken die hier vroeger stonden: Werkspoor en Demka.
Het adres van het museum is Schaverijstraat 13 in Utrecht. Dit is tien minuten lopen vanaf station Utrecht Zuilen. De openingstijden zijn woensdag t/m zaterdag van 10 tot 17 uur. Om te voorkomen dat het te druk wordt, is het van belang om van tevoren te reserveren via de website. De toegang is gratis, maar donaties zijn natuurlijk welkom. Het museum wordt gerund door vrijwilligers. Voor meer informatie zie www.museumvanzuilen.nl.
Zuilen en de geschiedenis van Werkspoor
Zuilen was vroeger een zelfstandige gemeente. Later werd het een wijk van de stad Utrecht. De geschiedenis van Zuilen is nauw verbonden met de twee grote fabrieken die hier vroeger stonden: Werkspoor en Demka. Hier werkten duizenden mensen, die bijna allemaal in Zuilen woonden.
Het Museum van Zuilen was aanvankelijk ondergebracht in een winkel aan de Amsterdamsestraatweg. Initiatiefnemer was Wim van Scharenburg, eigenaar van Uurwerkboetiek Wim en Toos. Toen hij in 2009 met zijn winkel ging stoppen, bouwde hij deze om tot museum. Hierin toonde hij zijn grote collectie herinneringen aan de wijk Zuilen en aan Werkspoor en Demka.
Eind 2019 sloot het museum, in afwachting van de verhuizing naar een nieuwe en ruimere locatie: de Werkspoorfabriek. Hier kunnen allerlei bedrijven ruimte huren. Ook voor het Museum van Zuilen was plaats, op een deel van de bovenverdieping.
Centraal in het museum staat de grote modelbaan waarop zo’n beetje alle treinen en andere voertuigen zijn te zien die door Werkspoor zijn gebouwd. We herkennen onder andere de Hondekop, de Diesel-3 en de motorwagen van de TEE, maar er staan ook rijen koelwagens en bollenwagens.
In vitrines zijn veel voorwerpen te zien die betrekking hebben op de wijk Zuilen en de fabrieken die hier hebben gestaan. Zo staan er werkstukken die gemaakt zijn door leerlingen van de bedrijfsschool van Werkspoor. Dit bedrijf leidde zijn eigen vakmensen op. Een groot deel van de collectie is aangedragen door buurtbewoners en vroegere werknemers.
Werkspoor
Werkspoor heette voluit Koninklijke Nederlandsche Fabriek van Werktuigen en Spoorwegmaterieel. Het bedrijf stamt uit 1827 en was gevestigd in Amsterdam. Werkspoor bouwde stoomketels en machines, waaronder ook stoomlocomotieven. In 1913 verhuisde de fabricage van spoorwegmaterieel en staalconstructies naar Utrecht. In datzelfde jaar vestigde zich daar ook een staalfabriek (Demka).
In de hoogtijdagen werkten er bijna 6000 mensen bij Werkspoor. Die moesten in de buurt van de fabriek wonen en zo ontstond een grote woonwijk langs de Amsterdamsestraatweg. Zuilen was een zelfstandige gemeente, maar werd in 1954 een wijk van de stad Utrecht.
Werkspoor bouwde treinen voor NS en voor buitenlandse maatschappijen. Ook werden er bruggen, sluisdeuren en bijzondere objecten gebouwd, zoals de radiotelescoop bij Dwingeloo en de Euromast in Rotterdam.
In het Museum van Zuilen staat een model van de Euromast. Dit is een van de opvallendste constructies waar Werkspoor bij betrokken is geweest. De Euromast dateert uit 1960 toen in Rotterdam de Floriade werd georganiseerd. Het grote restaurant is een staalconstructie die door Werkspoor op de begane grond werd gebouwd. Daarna werd het gevaarte honderd meter omhoog gevijzeld tot de top van de betonnen pilaar. Bekijk dit filmpje.
Dat Werkspoor voor deze klus werd gevraagd had alles te maken met de ervaring die het bedrijf had met het bouwen van bruggen en andere grote constructies. Met het verdwijnen van Werkspoor in 1972 raakte Nederland dus niet alleen een treinenbouwer kwijt.
Demka
In 1913 vestigde zich een staalfabriek in Zuilen. De naam was Nederlandsche Staalfabrieken v/h J.M. de Muinck Keizer, vanaf 1921 kortweg Demka. Deze naam is afgeleid van de letters van de grote man achter deze fabriek: J.M. de Muinck Keizer (dMK). Het bedrijf was eerst gevestigd in Hoogezand, maar verhuisde naar Utrecht vanwege de betere aansluitingen op water en spoor. Buurman Werkspoor was de grootste afnemer van Demka.
In 1964 werd Demka overgenomen door Hoogovens. In 1966 werd vanwege de staalcrisis meer dan de helft van de 2000 werknemers ontslagen. In 1983 sloot het laatste onderdeel van Demka zijn deuren. Daarmee verdween ook een zeer vervuilende fabriek uit de stad.
De naam Demka leeft voort in de Demkabrug, een grote spoorbrug over het Amsterdam-Rijnkanaal. Deze brug is in 1973 gebouwd ter vervanging van een veel kleinere spoorbrug. In 2002 werd er een tweede brug naast gebouwd: die kreeg de naam Werkspoorbrug. Over deze twee bruggen liggen de vier sporen waarover de treinen van en naar Amsterdam rijden. Je kunt als je wilt ook lopend of fietsend over de Demkabrug.
Muurkunst
In de Meidoornstraat en de Goudsbloemstraat zijn vier muurschilderingen aangebracht ter herinnering aan Werkspoor. Ze zijn gemaakt door Robert-Jan Brink, beter bekend als de Verfdokter. De muurschilderingen zijn een initiatief van buurtbewoners en konden worden aangebracht dankzij medewerking van de gemeente Utrecht en woningcorporatie Mitros. De Werkspoorfabriek stond overigens niet echt vlakbij deze straten, maar het gaat om het idee.
De muurschilderingen bevinden zich op loopafstand van station Zuilen, vlakbij het spoorviaduct over de Amsterdamsestraatweg. Als je op station Zuilen bent, bekijk dan ook de glazen panelen met illustraties die verwijzen naar Werkspoor. Deze zijn aangebracht op initiatief van het Museum van Zuilen.
Werkspoor Amsterdam
Zie ook de webexpositie Werkspoor: de Amsterdamse jaren.
Tekst en foto’s (tenzij ander vermeld) door Nico Spilt. Bron: NVBS Actueel, september 2022.